آفتاب پنهان   

نگرش سيستمي ( نظام گرا )

رويكردسیستمی همة گونه ها واشكال هستي را ، زنده يا غيرزنده ، به منزلة سيستم ( نظام ) ملاحظه كرده و آنها را واجد خواص يا ويژگيهاي مشترك مي داند . از اين رو در قلمرو زندگي اجتماعي نيز ، پديده هاي خانواده ، گروه ، سازمان ، اجتماع و جامعه ، سيستمهايي با ويژگيهايي كمابيش مشترك محسوب مي شوند . ( علاقه بند ، 1357 )

بر مبناي اين نگرش بايد سازمان را به منزله يك كل نظام يافته در نظر گرفت و از تحليل داده ها براي حل مسائل و اتخاذ تصميم استفاده كرد . نگرش سيستمي ، با در نظر گرفتن چهار چوبي براي تجسم عوامل و متغيرهاي داخلي و خارجي سازمان در قالب يك مجموعه واحد ، به شناخت « خرده سيستمها »‌، « سيستم اصلي »‌و « ابر سيستم پيچيده محيط بر سازمان » كمك مي كند . بدين ترتيب مي توان با در نظر گرفتن كارهاي انجام شده توسط هر خرده سيستم از سيستم كلي سازمان ، براي بهبود فعاليتهاي سازمان در مسير تحقق اهداف ومأموريت آن اقدام كرد . به طور كلي تحليل هر پديده در نظرية سيستمي ، با توجه به عناصر اصلي آن ( داده ها ، فراگرد ، بازداده ها ) انجام مي پذيرد . ( رضائيان ، 1380 )

تعريف سيستم

« سيستم مجموعه اي از اجزاء و روابط ميان آنهاست كه توسط ويژگيهايي معين ، به هم وابسته يا مرتبط مي شوند واين اجزاء با محيطشان يك كل را تشكيل مي دهند. » ( رضائيان ، 1376 ، ص 27)

انواع سيستم

سيستمهاي اصلي بر دونوع اند : 1- سيستم باز 2- سيستم بسته

1-سيستم باز : همه سيستمهاي باز با برخورداري از وروديها ، فراگرد تبديل و خروجيها چيزهايي نظير مواد خام ، انرژي ، اطلاعات ومنابع انساني را گرفته وطي فراگردي خاص به محصول ، خدمت ، سود ، مواد زايد و مانند آن تبديل مي كنند .

سيستمهاي باز نسبت به محيط خود داراي آگاهي هستندوبه طور مستمر اطلاعاتي را از محيط دريافت مي كنند كه وجود اين اطلاعات به تنظيم روابط سيستم با محيط كمك مي كند وامكان انجام اقدامات اصلاحي براي رفع انحرافات ايجاد شده از مسير اصلي راميسر مي سازد .

اين نوع سيستمها داراي آنتروپي منفي بوده يعني مي توانند خود را ترميم كرده وبا حفظ ساختار خود زنده بمانند . حالت ثبات وتعادل از ديگر ويژگيهاي سيستم هاي باز مي باشد كه براي جلوگيري از بي نظمي در ورود انرژي به خود ، حتي المقدور تعادل در تبادل انرژي را حفظ كرده ، و حالتي حاكي از ثبات نسبي را ايجاد مي كند. حركت به سوي رشد وتوسعه و همپاياني از ديگر ويژگيهاي سيستمهاي باز مي باشند . مفهوم همپاياني اين است كه براي انجام هركار شيوه هاي گوناگوني وجود دارد . به بيان دقيقتر ، هر سيستم مي تواند به طرق گوناگون و ا زنقاط شروع و وضعيتهاي متفاوت ، به يك حالت نهايي برسد . اين ويژگي اين كاربرد مديريتي را دارد كه مديران را ترغيب مي كند تا براي حل مسائل و مشكلات سازمان فقط به يك راه حل مطلوب بسنده نكنند .

2-سيستمهاي بسته : سيستم بسته ، سيستمي است كه عمليات خودش را به طور خودكار از طريق ابراز واكنش نسبت به اطلاعات توليد شده توسط خود ،كنترل يا تعديل مي كند . اين نوع سيستمها هيچ كنش و واكنش متقابلي با محيط خود ندارند . ( هيچينز ، 1376 و رضائيان ، 1376 )

نمايش هندسي سيستم

شكل (1) آموزش و پرورش ابتدایی را به عنوان يك سيستم باز نشان مي دهد .

دانش آموزان منابع انساني ، منابع مالي ، مطالب آموزشي اهداف ،امكانات وتجهيزات ، قوانين و مقررات

فعاليتهاي آموزشي – پرورشي فرايند تدريس –مطالعه – يادگيري – تحقيق – عملكرد مدير، آموزگار و…

- تحقق اهداف - فارغ التحصيلان - گواهينامه ها - مردود شدگان

فرایند برون داد

 عناصر سيستم

با توجه به شكل (1 ) عناصراین سيستم بشرح زير مورد بررسي قرار مي گيرند :

1- درون دادها : درون دادها يا وروديهاي سيستم همان نيروي محركه سيستم هستند كه نيازهاي عملياتي آن را بر طرف مي كنند ، گاهي وروديها يادرون دادهاي يك سيستم از برون دادهاي سيستمهاي ديگر تامين مي شوند . ( صافي ، 1380 )

درون دادهاي نظام آموزش ابتدايي عبارتند از :

­ منابع انساني : ( مدير ، معاون ، آموزگار ، مربيان پرورشي ، مربيان ورزش ، مربيان بهداشت ، متصدي آزمايشگاه ، دانش آموزان ،‌خدمتگزار ، سرايدار و … )

­ منابع مالي : ( اعتبارات بخش دولتي ، كمكهاي مالي شوراي آموزش و پرورش ، كمكهاي مردمي و… )

­ امكانات و فضاهاي آموزشي : ( ساختمان مدارس ، فضاهاي ورزشي ، سالنهاي اجتماعات ، كلاسها ، سرويسهاي بهداشتي ، نمازخانه ،كتابخانه ، اتاق آزمايشگاه ، كارگاه و… )

­ مطالب درسي و آموزشي : ( كتب درسي ، مجلات و نشريات آموزشي و… )

­ اهداف ، قوانين و مقررات : ( اهداف تدوين شده از سوي شوراي عالي آموزش و پرورش ، قوانين وآئين‌نامه‌هاي صادره، بخشنامه‌هاي اداري ، دستورالعملها و … )

2- ميان داد يا فرايند :

فرايند، تغييرات و فعل و انفعالاتي است كه به قصد تبديل درون داد به برون داد صورت مي پذيرد . در واقع ، جريان فعاليت درون يك واحد آموزشي را كه موجب تغييرات در دانش آموزان مي شود فرايند گويند . زيرا از تمام درون دادها در جهت تحقق اهداف استفاده مي شود، همه فعاليتها متوجه تعليم وتربيت و در نهايت تغيير دانش آموزان بر اساس اهداف از پيش تعيين شده مي گردد . ( صافي،1380 )

ميان داد يا فرايند نظام آموزش ابتدايي عبارتست از :

­ فرايند تدريس معلم و روشهاي ياددهي – يادگيري

­ بكارگيري تكنولوژي آموزشي در فرايند آموزش

­ علمكرد مدير ، معاون ، مربيان ورزش ، پرورشي ، بهداشت و سايركاركنان

­ عملكرد انجمن اولياومربيان وشوراهاي مدرسه ( شوراي آموزگاران ، دانش آموزان و… )

­ انجام فعاليتهاي پرورشي و تربيتي

­ نظام امتحانات و شيوه هاي ارزشيابي دروس

­ انجام فعاليتهاي فرهنگي و هنري ، ديني و….

­ برگزاري مسابقات فرهنگي ، هنري ، علمي ، ورزشي و….

3- برون دادها : برون داد يا بازده در بعد وسيع عبارتست از: محصول يك سيستم .حاصل فرايند يا ميان داد به صورت بازده يا برونداد به اشكال مختلف ( خدمت ، توليد محصول و… ) تحويل محيط مي شود . ( رضائيان ، 1376 )

 برون داد هاي نظام آموزش و پرورش ابتدايي عبارتند از :

­ گواهينامه هاي صادر شده از اين مقطع

­ دانش آموزان با دانش ، مهارت ، رفتار و بيش جديد

­ دانش آموزاني كه موفق به دريافت گواهينامه قبولي نشده اند

­ تحقق و دستيابي به اهداف تدوين شده براي اين نظام و…

4-بازخورد :

منظور از باز خورد رابطه اي است كه بين برون داد ، درون داد و فرايند ياميان داد سيستم برقرار مي گردد تا بر اساس مقتضيات محيطي و نيازها ، كار سيستم اصلاح گرديده ، و آن را در تعادل نگه دارد . ( صافي ، 1380 )

در سيستم آموزشي پس از ارزيابي برون دادها چنانچه آنها مطابق با نيازها و انتظارات از پيش تعيين شده نباشند باز خورد اصلاحي در سيستم صورت ميگيرد به عنوان مثال چنانچه در يك مركز آموزش نرخ افراد مردود شده بالاتر از حد معيني باشد فرايند بازخورد اصلاحي در خصوص درون دادها و ميان دادها صورت مي گيرد .

5-محيط

هر سيستم علاوه بر چيزها يي كه در درون داد خود كه همان عناصر و روابط آنند دارد ، با چيزهايي خارج از خود و مربوط به محيط نيز سروكار دارد. در واقع محيط سيستم شامل مواردي است كه خارج از كنترل سيستم هستند ولي به گونه اي برعملكرد آن اثر ميگذارند . با توجه به اينكه محيط سيستم ، خارج از سيستم قرار دارد سيستم نمي تواند كار چنداني براي كنترل مستقيم تغيير و تحولات آن انجام دهد . هرچند كه محيط خارج از كنترل سيستم است اما در برابر عملكرد سيستم نفوذ ناپذير نيست . همانطوريكه محيط ، عملكرد سيستم را تحت تاثير قرار ميدهد ، سيستم نيز با عملكرد خود محيط را متاثر كرده و به طور مداوم در حال تبادل اطلاعات و انرژي مي باشد كه اين از ويژگيهاي سيستم هاي باز مي باشد .

محيطي كه نظام آموزش ابتدايي در آن قرار دارد عبارتند از :

­ محيط فرهنگي ( سير فرهنگ ، ارزشها ، آداب و سنن جامعه )

­ محيط سياسي ( ديدگاهها و سياستهاي سياستمداران جامعه و تغيير وتحولات سياسي )

­ محيط اجتماعي ( نظام خانواده ، تعليم وتربيت در خانواده ها ، وسايل ارتباط جمعي ، متفكران اجتماعي و… )

­ محيط جغرافيايي ( نوع آب وهوا و شرايط اقليمي ، اوضاع طبيعي و…. )

­ محيط اقتصادي ( رشد اقتصادي ، امكانات مالي و رفاهي جامعه ، در آمد كشور ،امكانات اشتغال و….)

­ قوانين و مقررات جامعه ( قانون اساسي ، قوانين آموزشي ، نظام استخدامي و… )

ارزيابي سيستم آموزش وپرورش ابتدايي

آموزش و پرورش ابتدايي يكي از زير سيستمهاي نظام آموزش و پرورش كشور مي‌باشد . كه خود نيز داراي زير سيستمها يا خرده سيستمهاي ديگري نيز هست . مدارس ابتدايي جزء سيستمهاي آموزش و پرورش ابتدايي مي باشند . در زمان ارزيابي از عملكرد سيستم آموزش و پرورش ابتدايي در حقيقت به ارزيابي از اهداف و عناصر اين نظام پرداخته مي شود، زيرا اهداف دورنماي آينده و جهت اصلي حركت هاي آموزش و پرورش ابتدايي رانمايش ميدهند و معيارهاي لازم براي ارزيابي عملكرد و اثر بخشي آن خواهند بود .

وقتي با نگرش سيستمي يك سازمان مورد ارزيابي قرار مي گيرد ، ارزيابي بايد بر اساس عناصر سيستم يعني درون دادها ،ميان دادها و برون دادهاي آن سيستم صورت گيرد.

ارزيابي برون دادها

همانطور يكه اشاره شد برون دادهاي سيستم آموزش و پرورش ابتدايي عبارتند از : دانش آموزان با مهارتهاي گوناگون و جديد ، تحقق اهداف ، مردود شدگان و گواهينامه هاي صادر شده و…

در خصوص ارزيابي برون دادها مي توان سوالات زير را مطرح ساخت :

1-چه تعداد از دانش آموزان توانسته اند با موفقيت اين دوره آموزشي را پشت سر بگذارند ؟

2-تا چه ميزان به مهارتهاي گوناگون دانش آموزان اضافه گرديده است ؟

3-نرخ مردود شدگان چند درصد است ؟

4- تا چه ميزان اهداف تدوين شده در برنامه ريزي استراتژيك تحقق يافته اند ؟

5-چه عواملي بيشتر باعث تحقق يافتن اهداف گرديده اند ؟

6-نقاط ضعف وقوت در راه دستيابي به اهداف كدامند ؟

ارزيابي درون دادها

درون دادهاي سيستم آموزش و پرورش ابتدايي شامل منابع انساني ، منابع مالي ،امكانات و فضاهاي آموزشي ، مطالب درسي و آموزشي ، اهداف ، قوانين ومقررات و… مي باشد . جهت ارزيابي درون دادهاي اين نظام مي توان سوالات زير را مطرح كرد :

1-منابع انساني اين نظام ( مدير ، معاون ، آموزگاران ،مربيان ورزشي ،مربيان بهداشت ،مربيان پرورشي ، متصدي آزمايشگاه ، دفتر دار ، سرايدار و خدمتگذار و… ) تا چه ميزان در پيشبرد اهداف اين نظام نقش داشته اند؟

2- منابع مالي ( كمكهاي شوراي آموزش و پرورش ، اعتبارات دولتي ، كمكهاي مردمي و… ) تا چه حد در تحقق يا عدم تحقق اهداف تدوين شده اين نظام موثر بوده اند ؟

3-امكانات و فضاهاي آموزشي مطلوب تا چه حد در موفقيت يا عدم موفقيت نظام آموزش و پرورش ابتدايي نقش داشته اند ؟

4-اهداف تدوين شده در طرح استراتژيك تا چه حد دست يافتني و قابل حصول بوده اند ؟

5-قوانين ومقررات و سياستهاي تدوين شده براي اين نظام تا چه حد در موفقيت ياعدم موفقيت آن نقش داشته اند ؟

ارزيابي ميان دادها يا فرايند ها

ميان دادها يا فرايندهاي نظام آموزش و پرورش ابتدايي عبارتند از : تدريس معلم ، استفاده از تكنولوژي آموزشي ، عملكرد كاركنان ، عملكرد انجمن اوليا و مربيان و شوراهاي مدرسه ،فعاليتهاي پرورشي ،نظام ارزشيابي و امتحانات ، فعاليتهاي فرهنگي ، هنري و… )

در خصوص ارزيابي از ميان دادها مي توان سوالات زير را مطرح ساخت :

1-فرايند تدريس معلم واستفاده از روشهاي نوين ياددهي – يادگيري تا چه حد در موفقيت يا عدم موفقيت اين نظام نقش داشته است ؟

2- استفاده از تكنولوژي آموزشي در فرايند تدريس تا چه ميزان در تحقق اهداف تدوين شده موثر بوده است ؟

3-عملكرد مدير ، معاون ، آموزگار ، مربي ورزش، مربي بهداشت ، مربي پرورشي ، متصدي آزمايشگاه و سايركاركنان تا چه حد در دستيابي به اهداف تدوين شده موثر بوده اند ؟

4-آيا فعاليتهاي انجمن اولياء و مربيان و شوراهاي مدرسه ( شوراي معلمان ، دانش آموزان و… ) در موفقيت يا عدم موفقيت اين نظام موثر بوده است ؟

5-آيا فعاليتهاي علمي پرورشي ، تربيتي ، فرهنگي ، هنري ، ديني ، و…. در تحقق يا عدم تحقق اهداف تدوين شده تأثير داشته اند ؟

6- آيا شيوه هاي مختلف ارزشيابي و امتحانات در دستيابي يا عدم دستيابي به اهداف نظام موثر بوده اند ؟

پس از انجام مراحل ارزيابي و جمع آوري اطلاعات راجع به نقاط ضعف و قوت چگونگي عملكرد نظام آموزشي ، سنجش ميزان تحقق اهداف و شناسايي عوامل مؤثر در تحقق يا عدم تحقق اهداف نظام آموزشي لازم است که باید عناصر نظام مورد بازنگري وتجديد نظر قرار گرفته و اصلاحات مورد نظر در خصوص آن انجام شود و عواملي كه در اثر بخشي نظام موثر بوده اند تقويت گرديده و جهت برطرف نمودن نقاط ضعف در عملكرد نظام اقدامات لازم صورت گيرد . اين مرحله در واقع يك بازخورد اصلاحي در مورد برنامه ها ، اهداف و عملكرد است كه داراي اهميت قابل ملاحظه اي مي باشد.

نتیجه گیری

كوشش براي رسيدن به هدفهاي مطلوب در مديريت هر سازمان ،مستلزم برنامه ريزي است. اگر مديريت براي نيل به اهداف مشخص و از پيش تعيين شده ضرورت مي يابد، برنامه ريزي نيز به همين دليل خلق شده است. برنامه ريزي نه تنها اساسي ترين و مهمترين وظايف مديريت است، بلكه چون به موازات آن صورت مي پذيرد مفهومي مترادف و لاينفك با مديريت يافته است.

يكي از مهمترين مراحل برنامه ريزي در آموزش و پرورش ابتدايي مرحله نظارت و ارزيابي از طرح، برنامه و عملكرد سازمانهاي آموزشي است. در اين مرحله توجه وبهره گرفتن از نگرش سيستمي از اهمیت خاصی برخوردار است.به کمک این نگرش می توان به تبیین جایگاه آموزش و پرورش ابتدايي در نظام تعلیم وتربیت پرداخته و عناصراین سيستم را مورد ارزیابی قرار داده و نقش هر يك از عناصر اين نظام را در تحقق اهداف تدوين شده در برنامه هارا تعيين کرده وچنانچه موارد انحرافي مشاهده شود به اصلاح آنها پرداخت.

منابع و ماخذ:

رضائيان ،ع . 1376 . تجزيه وتحليل وطراحي سيستم . تهران : انتشارات سمت . چاپ اول

رضائيان ، ع . 1380 . مباني سازمان و مديريت . تهران : انتشارات سمت ، چاپ دوم

صافي ، ا . 1380 . سازمان ومديريت در آموزش وپرورش . تهران : نشر ارسباران ، چاپ سوم

علاقه بند ، ع . 1375 . مديريت عمومي . تهران :‌نشر روان

كافمن ، ر و ج ،‌هرمن. برنامه ريزي استراتژيك درنظام آموزشي . ترجمه ف . مشايخ و ع . بازرگان،1374 . تهران . انتشارات مدرسه

هيچينز ،‌ د ، كي . كاربرد انديشه سيستمي . ترجمه ر ،‌اصلاني . 1376 . تهران :‌مركز آموزش مديريت دولتي ،‌چاپ اول